Türkmenistân Merkezî ‘Asia’nıň günbatar bǒleǧinde demirkazık gîňişliǧiň 35,08-nci ve 42,48-nci, gündoǧar uzînlıǧınıň 52,27-nci ve 66,41-nci ‘degree’leriniň âralıǧında, Köpetdâǧıň demirkazıǧında, günbatarında Hazar deňzi, gündoǧarında Âmıderyâ âralıǧında yerleşyêr. Türkmenistânıň çêǧi günbatardan gündoǧara 1110 ‘kilometer’e ve demirkazıkdan günortâ 650 ‘kilometer’e uzalıp gidyêr ve 491,2 müň înedǒrdül ‘kilometer’ meydânı tutyâr. Türkmenistân demirkazıkda Kazaǧıstân ‘Republic’i bilen, gündoǧarda ve demirkazık-gündokarda Ǒzbeǧistân ‘Republic’i bilen, günortada Îrân Islâm ‘Republic’i bilen ve günorta-gündoǧarda Afǧânıstân bilen serhetleşyêr, günbatarda bolsa Hazar deňziniň suvı tolkun atyâr.
‘Relief’i
Türkmenistân çêǧiniň yerüsti kurluşı boyunça deň bolmadık iki bǒleǧe bǒlünyêr: ulı-düzlük-çöllük ve kiçi-dâǧ etek ve dâǧlık. Türkmenistânıň êhli düzlük bǒleǧi ‘geographic’ katnaşıkda Tụrân pesliǧine (ọyluklarına) deǧişlidir, onuň çêklerinde ‘landscape’iň üç toparı tafâvutlanyâr: a) üsti tekîz belentlik, b) çêǧe çöllük, c) dâǧ etek tokaylı düzlük. Birinci topara Krasnovodsk tekîz belentliǧi, Üstyụrduň ve Maňkışlaǧıň yakaları, ikinci topara-Merkezî, Günorta-Gündoǧar ve Zangunz Karakumı, üçünci topara-Köpetdâǧıň ve Paropamiziň êhli demirkazık etekleri deǧişlidir.
Türkmenistânıň çêǧiniň yerüstüniň âzından bêşden bir bǒleǧini dâǧlar eyeleyêrler. Onuň günorta serhedinden Köpetdâǧıň gerişleri uzayâr, ondan demirkazık-günbatarda Ulı ve Kiçi Balkan dâǧları yerleşendir. Türkmenistânıň gündoǧar çetinde Köytendâǧ dâǧları bârdır, olar Gissar dâǧ ulǧamına deǧişlidir.
Düzlük yerler esâsan tekîzlikde koňrumtıl toprak bilen ve dâǧ etekleri takır görnüşli kadîmî düzlükler, Karakumıň ımǧır çêgi çêge-çöllüǧine, deryâlı cülǧeler, çemenlik, otluk yerler, şọrluk yerler bilen kurşalândır.
‘Climate’i
Türkmenistân üçîn çölüň ârâm mılâyım görnüşli ‘continental ‘climate’i hêsiyetlidir: dovâmlı kurak cövzâlı tomus, salkın çîǧlı gǔz, âz kârlı o diyen sovuk bolmadık kış. Demirkazık-gündoǧarda ve günorta-günbatarda kış dövrüniň dovâmlılıǧı – bir ây, yụrduň demirkazıǧında ve demirkazık-gündoǧarında dǒrt âydan kovrâk. ‘January âyınıň ortaça ‘temperature’i demirkazık-gündoǧarda –6 ‘degree’den aşâk, günorta-gündoǧarda ve günorta-günbatarda +3 ‘degree’den +5 ‘degree’e çenlî bolyâr. ‘July’da ol +25+32 ‘degree çêklerinde ǔtǧêp duryâr. Türkmenistânıň düzlük çêklerinde ıǧalıň yıllık mukdârı 150mm, Aral yakasında ve Karaboǧaz kǒl âylaǧında 100, dâǧlık sebitlerinde - 350 mm-den geçmeyêr. Arid şertlerinde ekerânçılıǧı ösdürmek emeli suvarışa esâslanıp alnıp barılyâr.[1]
Suv ‘resource’ları
Ekerânçılıǧıň ‘geographic yerleşişi ilkinci nọbatda - suvarış suvlarınıň yayrayşı, olarıň möçberi ve peydâlanılış derecesi bilen bâǧlanşıklıdır. Türkmenistânda suvarış maksatları üçîn, esâsan, deryâ ve yerastı suvları peydâlanılyar. Karakum çölünde mâldârçılıǧıň esâsı suv üpcünçiliǧi kuyular arkalıdır. Deryânıň suvlarını suvarış üçîn peydâlanmak maksadı bilen suvarış yâpları kazılyâr.
Türkmenistânıň iň ulı deryâsı Âmıderyâ bolup, ol yụrdumızıň gündoǧar-demirkazık bǒleǧini kesip geçyêr. Ekişe yaramlı yerleriň ve îlâtıň köp bǒleǧi bolsa yurduň günorta-günbatar bǒleǧinde yerleşyêr. Emmâ ol yerde suv üpcünçiliǧi örên yetmezçilik edyêr. Yǒne suvarış suvunıň katı çêkli yerlerinde suv bilen üpcün etmek maksadı bilen, Âmıderyanıň suvunıň bir bǒleǧini günorta-günbatara Karakum deryâsı bilen gönükdirildi.
Ọba ıktısâdî ‘destrict’ler kiçi îlâtlı ‘point’lara bǒlünyêr (1876 sânı).
Şeylelikde, Türkmenistânda ‘destrict’leşdirmeǧiň 9 basǧançaǧı emele geldi. Olarıň birincisi ve ikincisi dövlet êhmiyetli ‘micron’lardır. Üçüncisi kiçi ‘destrict’lerdir. Dǒrdünci, bêşinci, altıncı, yedinci, sekizinci ve dokuzıncı basgançaklar – ‘micron’lardır. Bu ‘system gîryên birlikleriň 8-si (kiçi ‘destrict’lerden başǧası) ‘adminstrative organları tarafından edâra edilyêr. Munuň ǒzi ıktısâdî -durmuş ‘destrict’leşdirme bilen ‘adminstrative-‘territorial bǒlünşiǧiň bir bütevi ‘system’ini yene-de bir gezek subụt edyêr.
Karaşsız ve bâkî Bîtaraf Türkmenistân dövleti Gündoǧarıň ve Günbatarıň köp yụrtlarına taraf gidyên kadîmî “Beyik Yüpek” sövdâ yọllarınıň çatrıǧında, ‘geographic tâydan iňňên âmatlı yerde yerleşyêr. Şoňa görê-de, Türkmenistânıň ‘territory’sınıň üsti bilen Kadîmî ve Orta asır dövürlerinde hem dünyê bâzarlarına taraf kerven yọlları, yọdaları geçipdir. Uzaklarda başlanan kerven yọlunıň bir şâhası ǒz dövründe kadîmî ‘civilization merkezleriniň bîri bolan Merviň üsti bilen geçipdir. Gündoǧardan ‘Europa taraf uzalıp gidyên kerven yolunıň sövdâ merkezleriniň bîri bolan kadîmî Kǒneürǧenç hem “Türküstânıň dervezesi” diylip âtlandırılıpdır. Beyik yüpek yọlunıň yene bir şahası ilki Murǧâp deryâsınıň boyı bilen, soňra Afǧânıstânıň üstünden Hindistâna çenlî barıp yetipdir.Gündoǧarıň ve Günbatarıň kadîmî sövdâ ârakatnaşıklarını Türkmenistânıň çêkleriniň üsti bilen amala âşırmakda ulı ornı bolan Beyik yüpek yọlı indi biziň têze dövrümizde-Karaşsızlık zamânâmızda yene-de dikeldilip başlandı. Yǒne bu gezek usụl kerven yọlları boyunça dêl-de, polat reysleri arkalı dikeldilyêr. Tecen-Saraǧs-Maşat demir yọlunıň kurulmaǧı bilen Türkmenistânıň üstünden ‘Transasia ‘continent’âra demir yọl ‘route’ı açıldı ve ol Beyik Yüpek yọlunıň uǧrı bilen gidyêr. Ol Pekinden (‘Chine) ‘Europa’nıň bosaǧasında yerleşen İstanbula (Türkiyê) çenli yetyêr, Pârs âylaǧına hem yeter. Karaşsız Türkmenistân dövletiniň ‘Europa bilen ‘Asia’nıň çatrıǧında yerleşmeǧi, onuň ‘geography’si yaǧdayında örên ulı âmatlıklıklar döredyêr. Karaşsız ve bâkî Bîtaraf Türkmenistân Hazar deňziniň gündoǧar kenârında Âmıderyâ çenlî yârım million ‘square ‘kilometer’e kolay (491,2 müň sq.km) demirkazıkdan günortâ bolsa 650 km, uzalıp gidyêr. Merkezî ‘Asianıň êhli meydânınıň 12,2%-I Türkmenistânıň pâyına düşyêr. Şeyle-de bolsa, Merkezî Asia karşsız dövletleriň ârasında Türkmenistân Kazaǧıstândan soňra umụmî meydânı boyunça iň îri dövlet hasâplanyâr. Îlâtı 24 million âdama kolaylaşan koňşı Ǒzbeǧistânıň hem tutyân meydânı Türkmenistânıňkıdan âz. Ǒzbeǧistân gündoǧarda Afǧânıstân düvleti bilen Türkmenistânıň âraçêk serhetleriniň uzînlıǧı 864 km, Îrân Islâm ‘Republic’i bilen bolsa 1,5 müň ‘kilometer kolaylaşyâr. Türkmenistân demirkazık günbatarda Kazaǧıstân dövleti bilen hem âraçêkleşyêr. Merkezî ‘Asia’nıň dövletlerine karânda Türkmenistân Russia ‘Federation’ınıň ‘Europa bǒleǧine yerleşen ıktısâdî-‘geographic ‘destrict’lerine, Kavkazıň karaşsız dövletlerine hâs yakîn ve âmatlı yerleşmeǧi bilen tafâvutlanyâr. Ol dövletler Merkezî ‘Asia dövletlerine ǒzleriniň transit yüklerini Türkmenistânıň üsti bilen daşayârlar. Hazar deňziniň kenârına Türkmenbaşı portı Merkezî ‘Asianıň “Günbatar dervezesi” hasâplansa, “Türkmenâbât-Koňrat-Beynev” demir yọlı dervezesi. Merkezî ‘Asianıň beyleki dövletlerine karânda Türkmenistânıň düzlük ‘territory’leri hâs âǧdıklık edyêr. Bu bolsa yụrdumızın dünyê bâzarlarına taraf çıkalǧalarıň hâs köp bolmaǧına âmatlı şertler döredyêr. Mısâl uçîn, Türkmenâbât-Hayratan âralıǧında Âmıderyâ-Hırat ve Atamırât-Imâmnazar ‘automobile yọlları arkalı Lutfâbât, Etrek-Gürǧen, Aşǧabât-Govdan-Bâcgîrân ‘automobile yọllarından başǧa-da, Îrân Islâm ‘Republic’ine taraf Tecen-Sarahs-Maşat demir yọlunıň kurulmaǧı dünyê bâzarına têze çıkalǧadır. Türkmenistân ‘landscape’iniň esâsî bǒleǧini meydânı boyunça Sahara ve Gobi çöllüklerinden soň dünyêde üçünci ornı eyeleyên Karakum çöli tutyâr. Ol hocalık tâydan henîz âz ǒzleşdirilen. Ol yâşayşın seyrekliǧi, cudâ az orumlaşanlıǧı, ıssılıǧı bilen tafâvutlanyâr. Emmâ yerastı tebîǧî bâylıklarıň köpdürliliǧi bilen Türkmenistân indi dünyê bellidir. Türkmenistânıň gîň meydânınıň 7%-gür îlâtlı ọbalarıň, suvarımlı ekerânçılık ‘massive’leriniň, îri şêherleriniň, gür katnav yọllarıň, ‘oasis’leriň pâyına düşyêr. Deryâ cülǧeleriniň, suvarış ‘canal’larınıň, dâǧ etekleriniň ǒzleşdirilen yerleri-‘oasis’ler Türkmenistânıň köplenç çetki künceklerinde yerleşyêrler. Karakum deryâsınıň ‘zone’i Türkmenistânıň günorta bǒleǧiniň ululı-kiçili köp ‘oasis’lerini yeke-têk suvarış ‘system’ine bîrikdiryêr.
Uzînlıǧı 1300 ‘kilometer Karakum deryâsı Türkmenistânda ıktısâdî ve durmuş özǧerişkleriniň baş ‘zone’udır. ‘Geographic tâydan hâs günortada yerleşişi boyunça Karakum deryâsınıň ‘zone’ı koňşı Ǒzbeǧistânıň Mürzeçöl, Karşı ‘canal’larıň ‘zone’larından ǒzüniň ‘agroclimatic ‘resource’ları boyunça hâs âmatlılıǧı bilen tafâvutlanyâr. Karakum deryâsınıň ‘zone’unda yaǧtılıǧı ve yılılıǧı hâs köp talap edyên înçe süyümli kovaça ve beyleki ọba hocalık ekinleri ösdürilip yetişdirilyêr. Karakum deryâsınıň ‘zone’unda yụrdumızıň îlâtınıň deň yârsından köpüsi yâşayâr. Halkâra Ikdısadı Hızmatdaşlık Guramasınıň (ECO-nıň) aǧzâsı bolmak bilen, Türkmenistânıň ‘geography’si êhmiyeti bârhâ rovâçlanyâr. ECO giryên 10 dövletiň êhlisiniň 300 million âdamdanam kovrâk îlâtı bolup, olarıň umụmî meydânı 7960 müň ‘square ‘kilometer’dir. Türkmenistân ECO-nıň ‘geographic gîňişliǧiniň merkezinde yerleşyêr. Onuň üsti bilen esâsî halkâra demir yọl ‘route’larıň (“TransAsia”, “Demirkazık-günorta”) ve ‘pipeline’larıň geçirilmeǧi bârada birnêçe îri möçberli taslamalar îşlenip düzülyêr. Türkmenistânıň ‘climate ‘resource’ları, gün radiyasınıň yokarı dereceli ọba hocalıgına yaramlı günleriň köp bolmagı, klimatıň gurak ve ‘continental’lıǧı bilen hêsiyetlendirilyêr. Tutuşlıǧına alanında Türkmenistânıň ‘agroclimate ‘resource’arı ọba hocalıǧını, onun esâsî uǧrı suvarımlı ekerânçılıǧı alıp barmak üçîn âmatlıdır. Yụrdumızın mineral-çîǧ mâl ‘resource’ları boyunça dünyêde bây yụrtlarıň hatarında duryâr. Mundan başǧa-da, Türkmenistânıň ‘territory’sı ‘chimique’i çîǧ mâllarıň, kurluşık ‘material’larıň zapasına hem bây yụrt hasâplanılyâr.
Yụrdumızda ‘Chimie senâǧatınıň ilkinci kêrhânası Merkezî Karakumda yerleşen Derveze kükürt ‘factory’sidir. Ol 1928-nci yılda kuruldı ve cövzâlı ‘climate şertlerinde, transport tâydan âmatsız bolanı üçîn, bu ‘factory diňe 1961-nci yıla çenlî îşledildi. Kovurdakdâkı kükürdiň kêni açılandan soň, ol yerde 1932-nci yılda kükürt ‘factory’si îşe gîrizildi.
‘Chimie senâǧatı hâs köp pụdaklı senâǧat. Ol dâǧ-mâǧdan ‘chimie, esâsî ‘chimie, ‘naphte ‘chimie, durmuş ‘chimie’si ve ‘pharmaceutical yâlı ‘chimie senâǧatı köp pụdakları ǒz içine alyâr.
Yokardâki ekinleriň tutyân meydânı 1 mln. 700 müň ‘hectare’dan (1999-ncı yılda) kovrâk bolup, olarda esâsî orun dêneçilik ve pağtaçılığa değişli. Dêne ekinleriniň ve kovaçânıň ekin meydânları êhli suvarma ekerânçılığıň 80% -ne barâbardır.
Âvâza - Türkmenistânıň Millî Sıyâhatçılık Zọlağı (Âvâza-MSZ). Hazar deňziniň gündoğar kenârında, Türkmenbaşı şêherinden 12 km günbatar tarafında yerleşyêr. 15 ‘june’da 2009 — birinci 3 ‘hotel’ler gîrizildi.Hazar deňziniň Türkmenistâna değişli kenâryakası örên têsîn câna şıfâlı yumşak hovâsı ve bây tebîğî mümkînçilikleri bilen tafâvutlanyân ‘ecologic tâydan arasta zọlakdır. Bu taslama Türkmenistânıň diňe ǒzünden 1 milliarddan kovrâk $-nı, daşarı yụrt mâya koyucılarıň 4 milliard $-nı gönükdirmek göz öňünde tutuldı. Hêzirki vağtda Âvâzânıň meydânı 1,700 ‘hectare möçberinde kesğitlenildi.
Türkmenistânıň îlâtı ve zêhmet ‘resource’ları
Îlâtıň sânınıň artışı, esâsan, iki sânı usụl bilen kesğitlenilyêr. Birinci usụl, bu öň ığtıbârlı ve umụmî Kabụl edilen usụl-îlâtıň ụçdantutma yazuvınıň geçirmekden, ikinci usụl bolsa, hey îlâtıň köpelişini hasâplamakdan ve oňa bahâ bermekden ıbâratdır. Îlâtıň ụçdantutma yazuvınıň ‘material’larınıň ılmî ve ‘practical êhmiyeti ulıdır.
Karaşsız Türkmenistân dövletiniň tarîhında ilkinci gezek îlâtıň ụçdantutma yazuvı GDA dövletleriniň ârasında ilkinci bolup 1995-nci yılıň 10-ncı ‘January'sinden 20-nci ‘January’sine çenlî geçirildi.
Türkmenistânıň Birleṣen Milletler Kuramasınıň 1995-204-nci yıllar dövründe yer ‘planet’iniň îlât yazuvınıň nọbatdâkı tapğırını geçirmeği ığlân edenden soň, bu möhüm îşi amala âşıran ilkinci dövletdir:
Türkmenistânıň îlât sânınıň kopelişiniň ‘table’i şu ýerde
‘Automobile ulağları
‘Automobile ulağları dövletiň ıkdısadıyetiniň iň vacıp baglaşdırıcı bǒleğidir. Her yılda avtomobil ulagları bilen 500 million ‘tone’a kolay yük daşalyâr ve 1 milliard yọlağçı katnadılyâr.
Karaşsızlık yıllarında yụrtda ‘auto’ulağ serişteleriniň sânı 3 esseden hem artdı. ‘Auto’ulağlar ‘park’ı şu aşâkdâkı yâlı bǒlünyêr: 77% — yeňil ‘automobile’ler, 19% — yük ve yörîteleşdirilen ‘automobile’ler ve 4% —'autobus’lar.
Hêzirki vağtda dövlet êhmiyetli ‘auto’yọllarıň uzînlığı 13,7 müň km barâbardır. Mundan başğa-da şêheriçi ve yerli êhmiyetli, katı örtükli köp çatrıklı yọllarıň ulğamı bârdır. Şu günki gün umụmî uzînlığı 1,6 müň km barâbar bolan „Türkmenbaşı-Aşğabât-Marı-Türkmenâbât“ ve „Aşğabât-Karakum-Daşoğuz“ ‘autoroute’larınıň kurluşığı boyunça îşler gǔçli depğinlerde alnıp barılyâr. ‘Autoroute’larıň umụmî gîňliği 31 ‘meter, her bir katnalyân bǒleğiniň gîňliği 12,25 ‘meter’dir. Şu ‘object’lerdêki îşleri 2010-ncı yılda tamâmlamak bellenildi.
‘Administrative Kurluşı
Türkmenistânıň velâyatları
Türkmenistân bêş velâyat ve ayratîn paytağt şêherden ıbâratdır.
Azerbaýjan • 
Gazagystan • 
Gyrgyzystan • 
Demirgazyk Kipr Türk Respublikasy •
Özbegistan • 
Türkiýe • 
Türkmenistan