Ännern vun
Ganymed (Maand)
Zur Navigation springen
Zur Suche springen
Wohrschau:
Du bist nich anmeld. Dien IP adress ward publik makt wenn Du irgendwat ännerst. Wenn du di
anmeldst
oder
een Bruukerkonto
anleggst, ward dien Ännern to dien Bruukernaam toschreven, neevst anner Vördeelen.
Antispam-Kuntrull. Hier
nix
indragen!
[[Bild:Ganymede g1 true.jpg|thumb|De Jupitermaand Ganymed opnahmen vun de Ruumsond [[Galileo (Sond)|Galileo]]]] '''Ganymed''' (ok ''Jupiter III'') is de drüdde un gröttste vun de veer groten [[Maand (Astronomie)|Maanden]] vun den Planeten [[Jupiter (Planet)|Jupiter]]. Ganymed is ok gliektietig de gröttste Maand vun’t hele [[Sünnsystem]] vör [[Titan (Maand)|Titan]], grötter sogor ok as de Planet [[Merkur (Planet)|Merkur]]. Ganymed höört to de Maanden, de vun [[Galileo Galilei]] opdeckt worrn sünd un de dorüm as [[Galileische Maanden]] betekent warrt. == Opdecken un Naam == De Opdecken vun Ganymed warrt den italienschen Kloken [[Galileo Galilei]] tosproken, de in’t Johr [[1610]] mit en eenfack [[Feernrohr]] den Jupiter bekeken hett un dorbi veer helle Lichtpunkten sehn hett. De veer groten Maanden [[Io (Maand)|Io]], [[Europa (Maand)|Europa]], Ganymed un [[Kallisto (Maand)|Kallisto]] warrt dorüm to de Galileischen Maanden tosamenfaat. Nöömt is de Maand na den Jungkerl [[Ganymed (Mythologie)|Ganymed]], en [[Mundschenk]] vun de Gödder in de greekschen Mythologie, de ok wat mit Zeus an’t Lopen harr. Ganymed is de eenzige Jupitermaand, de na en Mann nöömt worrn is. De Naam weer al kort na de Opdecken vun [[Simon Marius]] vörslahn worrn, künn sik aver lange Tiet nich dörsetten. Eerst in de Mitt vun’t 20. Johrhunnert keem de Naam wedder togang. Dorvör sünd de Galileischen Maanden normalerwies blots mit de röömschen Tallen betekent worrn, Ganymed weer dorna de ''Jupitermaand III''. De Galileischen Maanden sünd so hell, dat se al mit en eenfack [[Feernglas]] oder en lütt [[Teleskop]] ankeken warrn künnt. Sünners Ganymed, de in de [[Oppositschoon (Astronomie)|Oppositschoon]] en schienbor Helligkeit vun bit to 4,6<sup>m</sup> hebben kann, künn ok licht blots mit dat Oog sehn warrn, wenn nich de helle Jupiter blennen de. == Ümloopbahn == [[Bild:Galilean moon Laplace resonance animation de.gif|thumb|right|Bahnresonanz vun de Ümloopfrequenzen vun de dree binneren Galileischen Maanden]] Ganymed hett in middleren Bahnafstand vun’n Jupiter vun ruchweg 1.070.40 km. För een vullstännigen Ümloop bruukt de Maand 7 Daag 3 Stünnen un 42,6 Minuuten. Dormit befinnt he sik in en [[Bahnresonanz]] to de beiden binneren Navermaanden Europa (1:2) un Io (1:4), as dat in dat Bild wiest is. Disse Effekt driggt dorti bi, dat de Maandbahnen teemlich grote [[Exzentrizität]]en opwiesen doot. Sünners in Henblick op de [[Tiedenrieven]] in’t Binnere vun de Maanden en grote Bedüden hett. Dordör kann grote Mengden [[Warmsenergie]] tostannen kamen, de en möögliche Verkloren för den [[Vulkanismus]] op den Maand Io dorstellt. De Ganymedbahn is üm 0,21° gegen de Äquatereven vnu’n Jupiter neegt un hett en Exzentrizität vun 0,0015. == Physikaalsch Egenschoppen == As de mehrsten Maanden in’t Sünnsystem, wiest ok Ganymed en [[bunnen Rotatschoon]] op. För en Rotatschoon üm de egen Ass bruukt de Maand also ok 7 Daag 3 Stünnen un 42,6 Minuuten. In’n Vergliek to’n [[Maand (Eer)|Eerdmaand]] sünd dorbi de [[Libratschoon]]effekten lütt, as de Dreihass blots wenig neegt is un de Bahnexzentrizität ok lütter is as bi’n Maand. De gröttste Libratschoon vun de Läng – de [[Proportschonalität|proportional]] is to de Bahnexzentrizität – is blots ruchweg 10[[Bagenminuut|′]]. Bi’n Eerdmaand is se in’n Vergliek dorto üm un bi 7°. Dör disse Swiemelbewegen kamt de Tiedeneffekten tostannen, de bi Io as Grund för den Vulkanismus in Fraag kamt, bi Ganymed dör den grötteren Afstand vun’n Jupiter aver veel lütter utfallt. === Binnere Opbo === [[Bild:PIA00519 Interior of Ganymede.jpg|thumb|220px|left|Modell dorvun, woans Ganymed binnen opboot is]] Mit en middleren Dörmeter vun üm un bi 5262 km is Ganymed de gröttste Maand in’t Sünnsystem – grötter as de Saturnmaand [[Titan (Maand)|Titan]] mit sien 5150 km un düütlich grötter ok as de Planet [[Merkur (Planet)|Merkur]], de blots 4878 km dörmeten deit. Mit sien lüttere [[Dicht]] hett Ganymed aver düütlich weniger [[Masse (Physik)|Masse]] as de Merkur. De Maand is dör de [[Ruumsond]] ''[[Galileo (Sond)|Galileo]]'' ünnersocht worrn. Dorbi is rutkamen, dat Ganymed wohrschienlich teemlich differenzeert is un dorüm en [[Schalenopbo]] opwiest, de ut veer Schichten besteiht: Dorna hett Ganymed en teemlich lütten Karn ut [[Iesen]] oder [[Iesensulfid]], de vun en Mantel ut [[Silikat]]steen ümgeven is. Doröver liggt en ruchweg 800 km deepe Schicht ut teemlich week [[Ies|Wateries]] un toböverst en butere harde Iesköst. Butendem hett de Bahn vun de Ruumsond Unregelmatigkeiten opwiest, de op Anomalien in’n [[Sworfeld]] vun Ganymed torüchtoföhren sünd. Disse Anomalien düüdt villicht op gröttere Mengden vun Stenen hen, de in’n Iesmantel inslaten wesen künn. Man, jüst so künn dat ok heten, dat de Steenmantel sülvst en unregelmatige Massenverdelen opwiest. Denkbor weern ok Steenschören, de dicht an de Bavenflach in de harden Köst sitten doot. De metallsche Karn is en Teken dorför, dat Ganymed in de Fröhtiet vun sien Entwickeln binnen in gröttere Temperaturen harr, as dat vörher vermoodt weer. As dat schient, is Ganymed meist jüst so opboot as Io, blots dat he butendem en Iesmantel un en Iesköst hett. === Bavenflach === [[Bild:PIA00357 Bright Halo Impact Crater on Ganymede.jpg|thumb|right|220px|Verscheden helle Steden op Ganymed. De helle Plack ünnen is frisch Material, dat bi en teemlich jungen [[Impakt]] rutsleudert worrn is.]] Groff lett sik de Bavenflach vun Ganymed in twee ünnerscheedlich Rebeden indelen. De een is düster un bargt en grote Tall an Inslagkraters, wat dorop hendüüdt, dat se oolt is un geoloogsch nich sünnerlich aktiv. De annere is wat jünger un heller mit utprägte [[Graven (Geologie)|Gravenstrukturen]] un [[Versatzzoon|Versatzzonen]], de beid op [[Tektonik (Eerdwetenschoppen)|tektoonsch]] Aktivität torüchgahn doot. De Bavenflach vun Ganymed besteiht ut twee [[kontinent]]al Platten, de sik unafhangig vunenanner bewegt. Dorbi künnt an de Randrebeden Bargtöög opfallt warrn. Butendem sünd Rebeden to sehn wo so nöömte ''waterige Lava'' dörströömt wesen künn, de mööglicherwies op fröheren [[Kryovulkan]]ismus torüch geiht.<ref name="schenk">P. Schenk, J. Moore:''Volcanic constructs on Ganymede and Enceladus: Topographic evidence from stereo images and photoclinometry'', 1995, J. Geophys. Res., Vol. 100(E9), 19009–19022 [http://www.agu.org/pubs/crossref/1995/95JE01854.shtml]</ref><ref name="schenk2">P. Schenk, W. McKinnon, D. Gwynn, J. Moore: ''Looding of Ganymede’s resurfaced terrains by low-viscosity aqueous lava, 2001,Nature, Vol. 410, 57–60 </ref> De Tektonik na, sütt Ganymed as de Eer ut, ofschoonst de Aktivität op Ganymed in de Twüschentiet ophöör hett. De düsteren Rebeden sünd jüst so as de Bavenflach vun [[Kallisto (Maand)|Kallisto]] un en gliek System vun Gravens un Versatzzonen gifft dat op [[Enceladus (Maand)|Enceladus]], en Saturnmaand, oder op de Uranusmanden [[Mirande (Maand)|Miranda]] un [[Ariel (Maand)|Ariel]]. In beide Rebeden sünd vele Impaktkraters to sehn. Jemehr Tall lett för de Bavenflach vun Ganymed op en Ölle vun 3 bit 3,5 Millionen Johr sluten, wat to verglieken is mit den Eerdmaand. De Kraters leegt dorbi över de Gravens oder warrt vun jem dörbroken. Dat lett vermoden, dat ok de Gravens al oolt sünd. Man, dat gifft ok Inslääg, de jünger sünd un bi de Material vun dorünner in strahlenförmige System utsmeten worrn is. Anners as bi’n Eerdmaand oder bi’n Merkur sünd de meisten Kraters teemlich flach un wiest keen ringförmige Kraterränner oder [[Zentralbarg]]en op. Schienbor hett de Iesköst över de geologischen Tieten nageven un disse Strukturen wedder even maakt. Düchtig olle Kraters sünd blots noch as düstere Reliefs to kennen. De gröttste Struktur an een Stück is op Ganymed en düstere Even, de ok ''Ganymed Regio'' nömmt warrt. Bito sünd wiete krinkförmige Knubbens to sehn, de överbleven sünd vun en gresigen [[Impakt]]vörgang, de vör bannig lange Tiet passeert wesen mutt. De [[Albedo]] vun Ganymed liggt bi 0,43, wat soveel as, dat 43 % vun’t infallen Sünnlicht vun de Bavenflach wedder torüchstrahlt warrt. In’n Vergliek to annere Maanden as Io un Europa is de Bavenflach teemlich düster. De Temperatur bedriggt an de Bavenflach in’n Dörsnitt üm un bi -160 [[Grad Celsius|°C]] === Atmosphäär === Al 1972 sünd erste Anteken för en [[Atmosphäär]] üm Ganymed opdeckt worrn, neemlich bi’t Verdecken vun den Steern SDAO 186800 dör den Maand. De [[Druck (Physik)|Druck]] in de bannig dünnen Atmosphäär is dormols mit över 10<sup>-6</sup> bar annahmen worrn. <ref name="atmo">R. W. Carlson et al., [http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/182/4107/53 ''An Atmosphere on Ganymede from Its Occultation of SAO 186800 on 7 June 1972''], 1973, Science, Vol. 182., 53–55</ref> Henwiesen op de Atmosphäär geev dat 1997 ok vun’t [[Hubble-Teleskop]], worut afleidt worrn is, dat dor Suerstoff binnen wesen müss. De Wetenschopplers glöövt, dat de [[Suerstoff]] dör dat Inwirken vun de Sünnstrahlen op de Iesköst tostannen kummt, wobi dat Wateries in Suerstoff un [[Waterstoff]] splitt warrt. De Waterstoff kann denn in den [[Weltruum]] utneihn, wieldat de masseriekere Suerstoff vun de [[Gravitatschoon]] fasthollen warrt.<ref name="nineplanets.org-Ganymede">http://www.nineplanets.org/ganymede.html (engl.)</ref> == Magnetfeld == [[Bild:Ganymede field.svg|thumb|left|220px|Modell vun’t Magnetfeld as Överlagern vun’t Jupiterfeld mit det egen Dipoolfeld]] In’n Rahmen vun de eersten beiden Vörbiflöög vun de [[Ruumsond]] ''[[Galileo (Sond)|Galileo]]'' in’n Juni 1996 in en Hööch vun 838 km un in’n September 1996 in en Hööch vun 264 km künn nawiest warrn, dat Ganymed en egen magneetsch Dipoolfeld besitt.<ref name="magnetEntdeck">M.G. Kivelson et al. [http://www.igpp.ucla.edu/galileo/doc/n384/text.htm „Discovery of Ganymede's magnetic field by the Galileo spacecraft“],Nature, 1996, Vol. 384, 537–541</ref> Blangen de Eer un den Merkur is Ganymed dormit de eenzige faste planetare Körper in’t Sünnsystem, dat en egen bedüden Dipoolfeld hett. Vör allen is dat de eenzige Maand, de sowat hett. Spekulatschonen, dat de Jupitermaan Io ok en Magnetfeld hebben künn, künnen dorgegen nich bestätigt warrn.<ref name="magnetIo">K.K. Khurana et al. [http://adsabs.harvard.edu/abs/2002EGSGA..27.5119K „Io's Magnetic Field“],EGS XXVII General Assembly, Nice, 21–26 April 2002, abstract #5119</ref> Dat Magnetfeld is in eerste Negern as eenfack [[Superpositschoon|Överlagern]] vun en Dipolfeld mit dat feld vunvn Jupiter in’n Vakuum antosehn. Dat Jupiterfeld is dorbi in en Ümgeven vun ruchweg teihn mol den Ganymed[[radius]] ungefähr konstant un wiest en Stärk vun ruchweg 120 n[[Tesla (Eenheit)|T]] op. De Richt vun’t Feld ännert sik aver wiel den Ümloop vun’n Maand üm den Planet. Dit Modell passt op de Daten vun’n eersten Vörbiflaag, wenn een en Feldstärk vnu’t Dipolfeld an’n Äquater vun 750 nT annimt. Dormit is de Feldstärk veel lütter as bi’t [[Eerdmagnetfeld]] mit 30.000 nT an’n Äquater, aver grötter as dat vun’n Merkur (äquatorial 450 nT). De Richt vun’n Dipool liggt ruchweg 10° scheef to de Rotatschoonsass un wiest in’t Ganymed-zentreerte [[Koordinatensystem]] in de Richt vun’n 220. Längengrad (de [[Nullmeridian]] wiest dorbi jümmer op’n upiter to vun wegen de bunnen Rotatschoon). Vun de planetaren Magnetfeller as vun de Eer oder vun de [[Gasplanet]]en wiest dat Feld vun Ganymed ’n beten annere Struktur op. Dat ümgeven Magnetfeld vun Jupiter is so stark, dat dat op de Bavenflach vun Ganymed blots en teemlich lütte Zoon an’n Äquater gifft, woneem de [[Feldlien]]en vun’n Maand wedder na’n Maand torüchloopt. In de teemlich groten polaren Rebeden verloopt de Feldlienen dorgegen na’n Jupiter oder kamt vun dor. De gröne Lien in dat Bild warrt as ''Separatrix'' betekent. Se scheedt de Rebeden in de de Feldlienen vun Ganymed torüch oder twüschen Maand un Planet loopt. Betere Modellen vun’t Magnetfeld faat mit in, dat sik Ganymed nich in en Vakuum dör dat Jupiterfeld bewegt, man dat Jupiter vun en Plasmafeld ümgeven is, dat mit den Planeten ko-roteert in dat sik ok de Maand ophollt. Dat Inbetehn vun’t [[Plasma (Physik)|Plasma]] in dat Modell passert in’n Rahmen vun de [[Magnetohydrodynamik]] un verklort dat Utbilln vun en [[Magnetosphäär]]. ''Galileo'' hett en [[Magnetopause]] nawiesen künnt,<ref name="magnetEntdeck"/> man in’n Gegendeel to de Eerdmagnetosphäär gifft dat bi Ganymed keen ''[[Stöötbülg|Bugstöötbülg]]''. Üm de uttobilln müss dat instörmen Plasma en Snelligkeit relativ to Ganymed hebben, de grötter is as de [[Alfvén-Snelligkeit]]. Man, anners as bi de Eer, bi de de [[Sünnwind]] mit ruchweg achtfacke Alfvén-Snelligkeit (teihnfacke Schallsnelligkeit) op de Magnetepause opdrapen deit, hett dat ko-roteeren Plasma vun’n Jupiter ungefähr de 2,4-facke Schallsnelligkeit, aver blots ruchweg halve Alfvén-Snelligkeit.<ref name="stonediss">S. M. Stone: ''Investigation of the magnetosphere of Ganymede with Galileo’s energetic particle detector'', 2001, Dissertatschoon an de University of Kansas ISBN=9780599863576</ref> In de Polarrebeden vun Ganymed, woneem de Feldlienen vun Jupiter na Ganymed loopt, kann Plasma bit na de Atmosphäär vun’n Jupiter vördringen un dor [[Polarlicht]]er utlösen. Solke Polarlichter sünd vun’t Hubble-Weltruumteleskop würklich al in’t [[UV-Licht]] beobacht worrn.<ref name="Hall">Hall, D. T., Feldman, P. D., McGrath, M. A., & Strobel, D. F. [http://www.journals.uchicago.edu/ApJ/journal/issues/ApJ/v499n1/36489/36489.html ''The Far-Ultraviolet Oxygen Airglow of Europa and Ganymede''],1998, ApJ, 499, 475</ref> De Ümstand, dat de Richt vun’n Dipool vun de Richt vun de Rotatschoonsass üm 10° afwieken deit, düüdt dorop hen, dat de Oorsaak vun dat Magnetfeld in en Dynamoeffekt to vermoden is. Dorför kamt an sik blots Fletigkeiten in Fraag, de Stroom leiden künnt. Diskuteert warrt in den Tosamenhang fletig Metall in’n Karn vun Ganymed aver ok Soltwater in’n Mantel.<ref name="magnetIntern">G, Schubert et al. [http://www.igpp.ucla.edu/galileo/doc/n384n6609/text.htm „Magnetic fields and internal structures of Ganymede“], Nature, 1996, Vol. 384, 544</ref> == Science-Fiction == Ganymed is as Motiv faken in de [[Science-Fiction]]-Literatur oder in Filmen vörkamen. En grote Rull speelt de Maand to’n Bispeel in vele Vertellen vun [[Philip K. Dick]]. Dat [[Terraforming]] un de Besiedeln vun Ganymed sünd Thema in den Roman ''Farmer in the Sky'' vun [[Robert A. Heinlein]] ut dat Johr 1950. Vun de Begeevnissen üm en fiktiv Mannschap vun en Ruumschipp, dat vun en Reis na Ganymed wedder op de Eer torüch kamt, hannelt de düütsche Speelfilm ''[[Operation Ganymed]]'' ut dat Johr 1977. Un in de [[Anime]]-Reeg [[Cowboy Bebop]] vun 1998 is de Maand de Geboortsoort vun de Figur Jet Black. == Borns == <references /> == Weblenken == {{Commons|Category:Ganymede (moon)|Ganymed}} * [http://www.wappswelt.de/tnp/nineplanets/ganymede.html De <del>Negen</del> Acht Planeten: Ganymed] * [http://www.wienerzeitung.at/Desktopdefault.aspx?TabID=3946&Alias=wzo&lexikon=Wissenschaft&letter=W&cob=4705 Chr. Pinter: Gefangen in ewiger Eiszeit] {{Navigatschoonsliest Jupitermaanden}} [[Kategorie:Jupiter]] [[Kategorie:Maand]]
Grund för’t Ännern:
Mit't afspiekern stimmst Du de
Afspraak vun't Bruuk
to un makst dien Bidrag ünner de ni mehr torüggtreckbar'n Tostimmung publik ünner
CC BY-SA 4.0 Afspraak
un de
GFDL
. Du stimmst to, dat een Link oder URL is noog Toschrievung ünner de Creative Commons license.
Afbreken
Bearbeidenshülp
(apent sik in en nieg Finster)
In dieser Seite verwendete Wikidata-Objekte
Ganymed
: Websitelink, Beschreibung: nds
Vörlagen, de op düsse Siet bruukt warrt:
Vörlaag:Commons
(
ännern
)
Vörlaag:Navigatschoonsliest
(
ännern
)
Vörlaag:Navigatschoonsliest Jupitermaanden
(
ännern
)
Navigatschoonsmenü
Persönliche Warktüüch
[ about ]
[ preferences ]
Naamrüüm
Siet
Diskuschoon
Plattdüütsch
Ansichten
Lesen
Ännern
Bornkood ännern
Historie bekieken
Mehr
Söken
Navigatschoon
Hööftsiet
Över Wikipedia
Ik bruuk Hülp
Artikels na Alphabet
Ne’en Artikel schrieven
Tofällige Siet
Mitmaken
Hülp
Wikipedia-Portal
Toletzt ännert
Kuntakt
Impressum
Warktüüch
Wat linkt na disse Siet
Ännern an linkt Sieden
Hoochladen
Sünnerliche Sieden
Siedeninformatschonen
Gekürzte URL abrufen
QR-Code runterladen
Wikidata Saak
Annere Spraken